عدم تقیّد به منازل عرفا
شاخصه های عرفان از دیدگاه امام خمینی (رحمت الله علیه) 6
6. عدم تقیّد به منازل عرفا
عارفان در عرفان عملی بر این باورند که باید منزل ها را به ترتیب طی نمود تا به شهود و حضور و حقیقت توحید نائل گشت و چنین سیری یک امر ضروری است . تعداد این منازل را به اختلاف دو، سه، چهار، هفت، هزار و بعضی بیشتر می دانند . خواجه عبدالله انصاری در کتاب منازل السائرین صد منزل از این منازل را ذکر کرده است .
آنان بر این باور بودند که طی این منازل باید به ترتیب صورت گیرد، زیرا بدون طی نمودن منزل قبلی، ورود به منزل بعدی امکان پذیر نیست . بی شک چنین تفسیری از منازل عرفانی، راه را بر بسیاری از سالکان می بندد و حضور در میدان عرفان را تنها برای عده ای خاص باز می گذارد . امام قدس سره با عدم تقید و پای بندی به منازلی که عرفا ذکر کرده اند، راه ورود به عرصه عرفان عملی را برای همه اقشار و طبقات باز کردند و به شکلی زیبا و لطیف عرصه حضور را از آن فضای تنگ و محیط بسته به یک فضای باز و فراگیر تبدیل نمودند . به بیانی دیگر، عرفان امام، یک عرفان خالص و بی تکلف و جامع و همه گیر بود .
امام قدس سره اختلاف در تعدد این منازل را اعتباری دانسته، می فرماید:
بدان که برای انسان مقامات و مدارجی است، و به اعتباری او را دارای دو مقام دانند: یکی مقام دنیا و شهادت است و دیگر مقام آخرت و غیب; که یکی ظل رحمان و دیگری ظل رحیم است و به حسب این اعتبار در ظل و مربوب جمیع اسماء ذی ظل و رب و در حیطه دو اسم «رحمان » و «رحیم » واقع است، چنان که جمع فرموده در آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم » و عرفا گویند: «ظهر الوجود بسم الله الرحمن الرحیم » و این دو مقام در انسان کامل از ظهور مشیت مطلقه از مکامن غیب احدی تا مقبض هیولی یا مقبض ارض سابع که حجاب انسانیت است، به طریقه عرفای شامخین . . . و به اعتباری دارای سه مقام است: یکی مقام ملک و دنیا و دوم مقام برزخ و سوم مقام عقل و آخرت . . . ; و به اعتباری دارای چهار مقام تواند بود: ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت; و به اعتباری دارای پنج مقام است: شهادت مطلقه و غیب مطلقه و شهادت مضاف و غیب مضاف و مقام کون جامع . . . ; و به اعتباری دارای هفت مقام است، معروف به هفت شهر عشق . . . ; و به اعتبار تفصیلی دارای صد منزل یا هزار منزل است . . . ; همین طور از برای نماز که در بین عبادات سمت جامعیت و عمودیت دارد، این مقام طابق النعل بالنعل است، زیرا که [نماز دربردارنده] جمیع مقامات معنویه انسانیه بحسب سفر معنوی اوست; از منتها النزول عالم ملکی که بیت مظلمه نفس است تا غایة القصوای معراج حقیقی روحانی که وصول به فناءالله است . (26)
از مطالب فوق، چهار نکته استفاده می شود: 1- مقامات و منازل، برای اهل سلوک ضرورت دارد . 2- دائره سیر سالک از ظل و سایه اسم رحمان تا ظل و سایه اسم رحیم است . 3- تفکیک مقامات و منازل به صد یا هزار و یا کمتر وبیشتر، اعتباری است و هرکس از اهل سیر و سلوک را مقامی مختص به خود است . 4- نماز در بین عبادات، جمیع این مقامات معنوی را واجد است و نردبان عروج اهل معرفت است .
نکته مهم این که امام قدس سره همچون سایر عارفان طی منزل را امری ضروری می داند، اما اختلاف آشکاری که بین دو شیوه از طی منزل وجود دارد، این است که عارفان منازل را به آن ترتیب خاص تعیین کرده اند و به همان شیوه، خود و دیگران را به آن ملزم می نمایند، اما امام قدس سره شرط سیر و سلوک و طی منازل و مقامات را رعایت دقیق احکام شریعت می داند و آن الزام عارفان را نمی پسندد و خود را به آن شیوه مقید نکرده است، بلکه مهم آن است که شریعت و احکام آن را همان طور که امین وحی به بشر ابلاغ نموده، مبنای ریاضت و سیر و سلوک خود قرار دهد تا به قلبی سلیم که حقیقت توحید فعلی و عملی است نائل گردد.
پی نوشت:
26 ) امام خمینی: سر الصلوة، پیشین، ص 19- 21 .
